Nghệ thuật điêu khắc Chămpa (chàm)
nổi tiếng thế giới, được trân trọng lưu giữ bởi các
nhà sưu tập và các viện bảo tàng lớn ở trong nước
và nước ngoài nhưng có lẽ nó được tập trung đầy đủ
nhất ở Bảo Tàng Chàm (Thành Phố Ðà Nẳng Việt Nam)
Bảo tàng Chàm trưng bày theo các
khu vực chính như sau:
Khu vực Mỹ Sơn Quảng Nam và Quảng Trị từ thế kỷ VII
đến thế kỷ VIII
Khu vực Trà Kiệu Quảng Ngãi từ thế kỷ VII đến thế
kỷ VIII
Khu vực Quảng Bình từ thế kỷ VII đến thế kỷ VIII
Khu vực Quảng Ngải từ thế kỷ VII đến thế kỷ XII
Khu vực Ðông Dương từ thế kỷ IX đến thế kỷ X
Khu vực Bình Ðịnh từ thế kỷ VII đến thế kỷ XII
Khu vực Tháp Mẫm Bình Ðịnh từ thế kỷ XIII đến thế
kỷ XV
Khu vực Tây Nguyên (Kontum) thế kỷ XVI
Khu vườn Bảo tàng rải rác nhiều nơi từ thế kỷ VII
đến thế kỷ XIII
Nổi bật nhất là trung tâm Trà Kiệu, Ðông Dương, Mỹ
Sơn và Tháp Mẫn. Thời kỳ phát triển rực rở của điêu
khắc Chămpa thế kỷ VII đến thế kỷ VIII vớI những kiện
tác như Ðài thờ lể cưới công chúa Sita - Trà Kiệu,
đài thờ Mỹ Sơn, bàn thờ và đường tròn Ðông Dương,
đài thờ vũ nữ Trà Kiệu, chân dung nữ thần Ðê-vi...
Khu vực Mỹ Sơn giới thiệu những hiện vật tượng trưng
cho những chủ đề huyền thoại tôn giáo đó là nhóm thất
tú (bảy Linga), các nữ thần Uma Laskami, Sarasvati,
các chiến binh, thần mặt trời (ngựa), thần Brahma
(ngổng), nữ thần Skanda đứng trên chim thần... Loại
hình Mỹ Sơn Quảng Trị (Ða Nghi) có nhiều tượng vũ
nữ Apsaras trong vũ điện mềm maị, quyến rũ, những
chim thần Garuda khỏe khoắn. Chỉ riêng thánh địa Mỹ
Sơn đã có một tổng thể kiến trúc, điêu khắc, đánh
dấu tái năng lổi lạc của nghệ nhân Chămpa. Vẻ đẹp
của Mỹ Sơn có thể sánh với các kỳ quan ở khu vực Ðông
Nam Á như Angko (Căm-pu-chia), Poropudua (Indonesia),
Pangau (Mianma). Cuối năm 1999, UNESCO đã xếp Mỹ Sơn
vào danh sách di sản thế giới.
Khu vực Trà Kiệu Quảng Ngãi thế kỷ VII-VIII phong
cách gần gũi với Mỹ Sơn với những đài thờ sư tử, voi,
Garuda, macara, nữ thần Lasmi, thầy Siva múa...
Khu vực Ðông Dương là khu vực ổn định nhất về số lượng
hiện vật và trật tự niên đại với các tượng thầy tu,
hộ pháp dữ tợn, thần Siva ngồi trên bộ tượng có hoa
văn trang trí mềm mại.
Quảng Bình là khu vực đệm, giao thoả giữa hai vùng
văn hóa Bắc - Nam, các tác phẩm điêu khắc Chămpa phát
hiện ở đây còn in đậm dấu vết những hoa văn hình học
trên đồ đồng Ðông Sơn như trên tượng Bồ tát Tara,
hai viên gạch tượng trưng loại gạch tìm được ở cố
đô Hoa Lư (Ninh Bình) thời Ðinh - tiền Lê.
Khu vực Tháp Mẫm Bình Ðịnh đaị diện cho giai đoạn
cuối, giai đoạn suy tàn của điêu khắc Chămpa. Ðường
trang trí chiếm khá nhiều cùng với tượng vũ nữ, Garuda
ở góc bộ tượng, Garuda nuốt rắn, sư tử trụ thần gác
cửa, Makara rồng, đường trang trí hổ phù, hạt ngọc,
chim thần Kinavi...
Ở góc phần Tây Nguyên (Kontum) có hai hiện vật là
tấm bia và tượng thần Siva chứng tỏ ảnh hưởng của
nền điêu khắc các dân tộc Tây Nguyên vào điêu khắc
Chămpa thế kỷ XVI.
Ở vườn bảo tàng Chămpa rải rác hiện
vật của các thời kỳ là bộ bốn con voi thuộc phong
cảnh Quảng Nam thế kỷ VII-VIII, Makara nuốt Garuda
thuộc phong cách Trà Kiệu thế kỷ VII-VIII, trụ cột
hộ pháp thuộc phong cách Phong Lệ Chương Mỹ Quảng
Nam thế kỷ VII-VIII, hai sư tử góc thuộc phong cách
Tháp Mẫn thế kỷ XIII.
Ðiêu khắc Chămpa gắn liền với những công trình kiến
trúc, đền đài, thành quách, tháp thờ nằm rải rác suốt
dọc miền trung Việt Nam. Bằng tài năng điêu khắc tuyệt
vời, các nghệ nhân chămpa cổ đã đánh thức dậy những
tảng đá âm u, mịt mù thành hiện thực sinh động trong
nhận thức tôn giáo kỳ bí nhưng đã toát lên vẻ đẹp
cường tráng, đầy sinh lực dồi dào bất tận. Ðiêu khắc
Chămpa tràn đầy vẻ đẹp con người được núp dưới những
chủ đề huyền thoại của thần linh và tôn giáo.
Ðiêu khắc Chămpa nói riêng, nghệ
thuật Chămpa nói chung đã hình thành, hưng thịnh và
suy tàn trong vòng mười thế kỷ từ thế kỷ VII đế thế
kỷ XVI. Tuy không phát triển được lâu nhưng những
gì còn giữ lại của điêu khắc Chămpa đặc sắc đã trở
thành di sản vô gía của nước ta. Trân trọng và giữ
gìn các di sản ấy cho muôn đời sau là nhiệm vụ nặng
nề của các thế hệ người Việt Nam trước kia, ngày nay
và mai sau.
Nhà nghiên cứu Mỹ thuật Nguyễn
Văn Huyên
Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam
